Waar jongeren samen projecten bouwen om sociale vaardigheden te verbeteren, speelt de vraag: werkt het beter om een duidelijke hiërarchie in te stellen, of moet je die juist tegengaan voor gelijkwaardigheid in de groep? Op basis van gedragswetenschap, inclusief evolutionaire inzichten en modern onderzoek naar pesten, is een gestructureerde hiërarchie met duidelijke, wisselende rollen de beste keuze. Hieronder leg ik uit waarom, puur op basis van de feiten.
Waarom ontstaan hiërarchieën überhaupt?
Mensen zijn sociale wezens, en groepen krijgen bijna altijd een bepaalde rangorde, of je dat nu wilt of niet. Evolutionair gezien is dat logisch: een hiërarchie brengt orde, verdeelt taken en voorkomt chaos. In een wolvenroedel zorgt een leider dat iedereen weet wat-ie moet doen. Onderzoekers zoals Anthony Volk laten zien dat zelfs pesten, hoe naar ook, evolutionair nut kan hebben. Het is een manier om status, invloed of spullen te krijgen. Dit noemen we een ‘facultatieve aanpassing’: pesten loont soms, vooral als je ermee hogerop komt.
In een groep waar kinderen samenwerken aan bouwwerken, zie je dit ook. Als er geen duidelijke structuur is, proberen kinderen zelf de baas te spelen, soms op een gemene manier. Het helpt niet om die drang te negeren. Die zit ingebakken. In plaats daarvan kun je kinderen beter op een positieve manier status laten verdienen.
Waarom een hiërarchie opleggen beter werkt
In een groep waarin het draait om samenwerking, communicatie en problemen oplossen, helpt een gestructureerde hiërarchie, met duidelijke rollen zoals ‘bouwer’, ‘leverancier’, of ‘ontwerper’, om een paar redenen:
- Voorspelbaarheid geeft rust
Mensen die in een groep kampen met spanningsgerelateerde kenmerken, zoals mensen met autisme, houden van duidelijkheid. Als iedereen weet wie wat doet, kan het minder stressvol worden. Een rol geeft houvast: je weet waar je aan toe bent. Helderheid vermindert stress en maakt het makkelijker om mee te doen. - Ruimte voor status zonder pesten
Kinderen willen graag gezien worden; dat zit in onze natuur. In een groep zonder hiërarchie kunnen ze gaan vechten om aandacht, soms door anderen naar beneden te halen. Met duidelijke rollen kunnen ze op een goede manier sociaal krediet ‘scoren’, bijvoorbeeld door een cool ontwerp te maken, prestaties te laten leveren bij het sporten, of een ander te helpen. Je kunt pesten terugdringen door kinderen alternatieve positieve manieren te geven om status te krijgen. - Minder kans op geheime machtsstrijd
Als je een hiërarchie probeert te vermijden en iedereen gelijk wilt maken, klinkt dat mooi, maar het werkt vaak niet. Zonder structuur gaan kinderen stiekem toch proberen de baas te spelen, en dat kan leiden tot pesten. Pesten is deels erfelijk en zit diep: je kunt die drang niet zomaar uitzetten. Een duidelijke hiërarchie, waarbij een begeleider zorgt dat niemand altijd de leiding heeft, houdt dit in toom.
Wat gaat er mis als je hiërarchie probeert te vermijden?
Een volledig gelijkwaardige groep klinkt ideaal, maar in de praktijk pakt het vaak slecht uit:
- Verborgen conflicten: Zonder duidelijke rollen weten kinderen niet waar ze staan. Dat leidt tot onzichtbare strijd om wie de leiding krijgt, en pesten kan daaruit voortkomen. Pesten speelt juist op als status onduidelijk is.
- Meer stress voor kinderen: Vooral autistische kinderen kunnen in de war raken als er geen structuur is. Ze voelen zich onveiliger, wat samenwerking moeilijker maakt.
- Minder vooruitgang: LEGO-therapie wil kinderen helpen om te leren communiceren en samen te werken. Zonder hiërarchie wordt het een zooitje, en dat gaat ten koste van die doelen.
Hoe maak je een hiërarchie die werkt?
Niet elke hiërarchie is goed. Een starre rangorde, waarin één kind altijd de baas is, nodigt juist uit tot pesten of uitsluiting. De truc is een flexibele hiërarchie, en zo doe je dat:
- Wisselende rollen: Laat kinderen om de beurt Bouwer, Leverancier of Ontwerper zijn. Zo krijgt iedereen een kans om te schitteren, en niemand blijft hangen in een lage of hoge positie. De rollen kun je zelf (laten) bedenken, en de toepassing hoeft niet beperkt te worden tot het gebruik van LEGO of een klinische ruimte.
- Beloon positieve acties: Geef erkenning voor creatieve ideeën, teamwork, inzet, of het helpen van anderen. Dat voedt hun behoefte aan status zonder dat iemand anderen hoeft te kleineren.
- Begeleid goed: Een getrainde begeleider is cruciaal. Die zorgt dat niemand domineert en dat iedereen zich veilig voelt. Als een kind te bazig wordt, kan de begeleider ingrijpen en de rollen aanpassen.
In klassen met duidelijke rollen zien we dit soort structuren samenwerking boosten en pesten verminderen. Voor autistische jongeren werkt dit extra goed, omdat ze behoefte hebben aan (een hoger dan gemiddelde) voorspelbaarheid.
Kleven er risico’s aan een hiërarchie?
Ja, maar laten we vooropstellen: het hebben van een hiërarchie is geen keuze. Die ontstaat sowieso binnen een groep. Maar als de rollen niet eerlijk verdeeld zijn of als één kind steeds de leiding krijgt, kan dat anderen frustreren. Dat verhoogt juist de kans op pesten, want statusverschillen kunnen zo spanning geven. Pesten loont als de voordelen groot zijn, dus je moet ervoor zorgen dat niemand zich structureel buitengesloten voelt van voordelen. Een goede begeleider die de groep scherp in de gaten houdt, kan dit voorkomen.
Het werkt beter om een gestructureerde hiërarchie in te stellen met duidelijke, wisselende rollen dan om te proberen iedereen gelijk te maken. Een hiërarchie sluit aan bij hoe mensen van nature in groepen werken, geeft rust en biedt jongeren een kans om op een goede manier status te verdienen. Dat verlaagt de kans op pesten, omdat kinderen minder reden hebben om anderen naar beneden te halen.
Als je hiërarchie helemaal weg wilt, loop je het risico op geheime machtsstrijdjes, en dat maakt pesten juist erger. Een flexibele hiërarchie, met een goede groepsbegeleider, leert kinderen samenwerken, communiceren en problemen oplossen, terwijl de groep veilig en inclusief blijft. Het is niet perfect, maar dat is de wereld buiten de groep ook niet. Het past bij hoe we zijn gebouwd en wat we proberen te bereiken.
